Pierwsza rezydencja wzniesiona na skraju skarpy wiślanej powstała w latach 1671-1676 według projektu holenderskiego architekta, Tylmana z Gameren. Jej fundatorem był marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, który dedykował budowlę swojej żonie Zofii z Opalińskich. Ukształtowany na planie prostokąta pałac
z czterema alkierzami nawiązywał w swej formie do architektury obronnej. Wokół pałacu utworzono zgodnie
z ówczesnymi tendencjami barokowy ogród włoski. Rezydencja miała wówczas bogaty program ikonograficzny, powstający w ścisłej współpracy ze zleceniodawcami.
Od strony Wisły dekoracja elewacji wyrażała treści nawiązujące do symboliki wodnej. Widniał tam kartusz
z herbami: Szreniawą – herbową rzeką Lubomirskich oraz Łodzią – herbem Opalińskich. Nad kartuszem umieszczono dwuwiersz, który w tłumaczeniu z łaciny brzmi: „Brzegi te wymagają takich fal rzeki i takich łodzi”.
Wiele zmian w układzie kompozycyjnym i przestrzennym pałacu nastąpiło w wyniku wojny północnej. Zniszczeń spowodowanych podpaleniem przez wojska szwedzkie dopełniło jeszcze osunięcie się skarpy w 1722 r. Pałac i otaczający go ogród zatraciły swój pierwotny charakter. Po śmierci Stanisława Herakliusza Lubomirskiego dobra puławskie odziedziczyła córka Elżbieta, żona Adama Sieniawskiego, której zlecenia prac w Puławach ograniczały się jedynie do drobnych napraw zabezpieczających. Zły stan techniczny obiektu nie pozwalał na szybkie doprowadzenie go do dawnej świetności.
Gruntowna przebudowa założenia pałacowo-ogrodowego rozpoczęła się dopiero, kiedy właścicielką Puław stała się córka Sieniawskich, Maria Zofia, wydana za mąż za Stanisława Denhoffa, a po jego śmierci za Augusta Aleksandra Czartoryskiego. Z inicjatywy małżonków zatrudniono architekta Jana Zygmunta Deybla, który przebudował pałac w stylu rokokowej rezydencji. Ówczesny jej wygląd znany jest dzięki przechowywanym w Petersburgu pomiarowym rysunkom Deybla. Realizacją projektów Deybla zajmował się Franciszek Mayer. Powiększono wówczas także m.in. alkierze oraz wzniesiono dwie oficyny: kuchenną i gościnną. Rozbudowano zewnętrzne schody prowadzące do westybulu pierwszego piętra. Główną ozdobą pałacu była sala balowa, tzw. Złoty Salon, której projekt powierzono francuskiemu architektowi Juste-Aurèle Meissonierowi. Ostatnie piętro zajmowała m.in. kaplica i pokój bilardowy.
Świetność puławskiego zespołu rezydencyjnego to czasy, kiedy dobra puławskie przeszły w ręce Adama Kazimierza Czartoryskiego i jego małżonki Izabeli z Flemingów. Wówczas to książęca para przystąpiła do gruntownych zmian, rozbudowując pałac i przekształcając regularny ogród francuski w nowy, zgodny z ówczesną modą i tendencjami rozwijającymi się w Anglii typ ogrodu zbliżonego do naturalnego krajobrazu. Przebudową pałacu kierował architekt Chrystian Piotr Aigner. W trakcie prac przy przekształcaniu rezydencji rozbudowano alkierze i pawilony boczne, stworzono także nową fasadę od strony dziedzińca. Pałac tym samym zatracił swój rokokowy charakter. Do mieszczących się w lewym skrzydle apartamentów księżnej dobudowano także oranżerię, która łączyła go z lewą oficyną. Stąd można było przedostać się do ogrodu. Nad wejściem umieszczona była sentencja: Tu niechaj wiedzie słodkie zapomnienie trosk życia. Obok Aignera z Puławami związani byli wówczas architekci, m.in. Szymon Bogumił Zug, Joachim i Jakub Hemplowie, dekorator Wojciech Jaszczołt, a także sztukator Fryderyk Bauman. Wybuch powstania listopadowego doprowadził do upadku ośrodka puławskiego. Dobra Czartoryskich zostały skonfiskowane, zaś rodzina udała się na emigrację. W pałacu ulokowano przeniesiony z Warszawy Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, na którego potrzeby w 1840 roku pod okiem architekta Józefa Góreckiego dokonano kolejnej przebudowy. Zlikwidowano wówczas prowadzące na poziom pierwszego piętra reprezentacyjne schody zewnętrzne oraz przypałacową oranżerię. Połączono również korpus główny pałacu z przypałacowymi oficynami, tworząc układ podkowy. Wnętrza pałacowe także zostały przystosowane do potrzeb Instytutu. Dawny Złoty Salon przebudowano na kaplicę katolicką, a na drugim piętrze, w jednej z sal ulokowano kaplicę dla uczennic wyznania prawosławnego. W 1858 roku wnętrza pałacowe zostały strawione przez pożar spowodowany najprawdopodobniej zaprószeniem ognia. Zniszczeniu uległy najbardziej reprezentacyjne wnętrza oraz wewnętrzna drewniana klatka schodowa. Pracami nad przebudową kierował architekt Julian Ankiewicz, któremu zawdzięczamy zachowaną do dziś bryłę pałacu. Dość istotną zmianą było wprowadzenie klatki schodowej z lanego żeliwa, wykonanej przez Rządową Fabrykę Machin na Solcu w Warszawie. Przebudowano kaplicę katolicką na pierwszym piętrze, która w niemal niezmienionej formie przetrwała do dziś. Sala, która stylowo reprezentuje gotyk angielski, zyskała nazwę Sali Gotyckiej, a wnętrze westybulu obecnej Sali Kamiennej otrzymało dekorację nawiązującą do pomieszczenia pierwotnego. Ozdobiono je dekoracjami sztukatorskimi w formie instrumentów muzycznych i wici roślinnych.
Od lat sześćdziesiątych XIX w. pałac był siedzibą instytutów rolniczych: Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego oraz Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Obecny właściciel − Instytut Uprawy Nawożenia
i Gleboznawstwa sprawuje pieczę nad całym kompleksem. Położony na terenie Zespołu Rezydencyjnego Książąt Czartoryskich pałac jest także siedzibą Muzeum Czartoryskich w Puławach, a także Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi.
W Muzeum Czartoryskich w Puławach znajdują się również inne zabytki jak:
- Altana Chińska
Najstarszy pawilon ogrodowy, powstały najprawdopodobniej po 1760 roku według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Pawilon wzorowany na typie chińskiej pagody pełnił funkcję pomieszczenia służącego do picia herbaty. W czasach księżnej Izabeli teren przy Altanie obsadzony był krzewiastymi klombami oraz kasztanami. Istniały tu także zachowane z barokowego założenia dwa baseny z fontanną. Za Altaną istniał także ogród kuchenny. Obecnie w jej wnętrzu znajduje się m.in. oryginał rzeźby Tankred i Klorynda. - Sarkofag
Marmurowy pomnik w formie sarkofagu, który można podziwiać w głębi Dzikiej Promenady, został wykonany w 1797 roku przez rzymskiego rzeźbiarza Maksymiliana Labourera. Zamówiony przez księżną Izabelę Czartoryską upamiętnia jej teściów: Marię Zofię z Sieniawskich i Augusta Aleksandra Czartoryskich. Jest kopią sarkofagu rzymskiego konsula Lucjusza Korneliusza Scypiona zwanego Barbatus. To pierwszy w Polsce pomnik w kształcie tumby (nagrobka skrzyniowego). W Puławach znajduje się od 1803 roku. - Dom Gotycki
Drugi budynek muzealny przebudowany z dawnego pawilonu barokowego według projektu architekta Chrystiana Piotra Aignera. Został otwarty w 1809 roku z okazji wizyty wojsk polskich księcia Józefa Poniatowskiego w Puławach. Księżna Czartoryska zgromadziła w nim bogaty zbiór pamiątek zagranicznych, przysyłany i przywożony z licznych podróży po Europie (rzemiosło artystyczne, militaria i malarstwo). Dom Gotycki mieścił także zbiory polskie, gdyż bez nich księżnej Czartoryskiej budynek wydawał się czczy i mało znaczący. - Brama rzymska
Nazywana Łukiem Rzymskim powstała najprawdopodobniej przed 1829 rokiem w miejscu dawnej, istniejącej już w 1760 r. prowadzącej do ogrodów użytkowych bramy. Postawiona została charakterze sztucznej ruiny. - Pałac Marynki
Klasycystyczny pałacyk wzniesiony w latach 1791–1794 według projektu Christiana Piotra Aignera dla córki księstwa, Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej. Charakterystycznym akcentem budowli jest koryncki portyk wgłębny. Na jego fryzie pałacu umieszczono zaczerpniętą z Horacego sentencję: Iste terrarum mihi praeter omnes angulus ridet (Ten zakątek ziemi śmieje się do mnie ze wszystkich najbardziej). - Świątynia Sybilli
Pierwsze na ziemiach polskich muzeum założone w 1801 r. przez księżną Izabelę z Flemingów Czartoryską. Zaprojektowana przez architekta, Christiana Piotra Aignera na wzór świątyni Westy w Tivoli, wzniesiona została na skraju wiślanej skarpy. Obecnie zbiory księżnej prezentowane są w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, a część z nich można oglądać w pałacowych wnętrzach Muzeum Czartoryskich w Puławach.
Opracowanie Grażyna Bartnik-Szymańska, adiunkt Muzeum Czartoryskich w Puławach
Fot. Grażyna Bartnik-Szymańska
