Pierwsze na ziemiach polskich muzeum założone w 1801 r. przez księżną Izabelę z Flemingów Czartoryską. Zaprojektowana przez architekta, Christiana Piotra Aignera na wzór świątyni Westy w Tivoli, wzniesiona została na skraju wiślanej skarpy.
Budowla posiada dwie kondygnacje: górną i dolną. Sala dolna została wsparta na dziewięciu filarach. W czasach księżnej Czartoryskiej zawieszono na nich tarcze honorowe, upamiętniające wybitnych wodzów narodowych i hetmanów. Na samym środku ustawiono zachowany do dziś obelisk z czarnego marmuru upamiętniający postać księcia Józefa Poniatowskiego. Wnętrze to było ustylizowane zostało na kryptę, a jedynym oświetleniem była wisząca lampa.
Górna kondygnacja, okolona osiemnastoma kompozytowymi kolumnami, znacznie różniła się od dolnej. Wiodą do niej schody, przy których umieszczono dwa kamienne lwy, przysłane z Petersburga przez Adama Jerzego Czartoryskiego. Nad drzwiami zawisła sentencja: Przeszłość Przyszłości, oddającą koncepcję założycielki muzeum.
Piętro górne nakryto kopułą ozdobioną czworobocznymi kasetonami oraz niezachowanym oculusem ze szkła ametystowego koloru, podarowanym przez cara Aleksandra I. Do półokrągłych ścian dostosowane były szafy, w których przechowywano pamiątki po polskich królach, wodzach i hetmanach (relikwie, buławy, broń palna, wizerunki królów). Na ścianach wisiały panoplia złożone m.in. z tarcz, zbroi i broni białej upamiętniające rodziny Sieniawskich i Lubomirskich.
Naprzeciw wejścia, tuż przed apsydalną niszą na postumencie stała hebanowa skrzynia - Szkatuła Królewska, która zawierała pamiątki królewskie. Był to najważniejszy obiekt we wnętrzu Świątyni.
Obecnie zbiory księżnej prezentowane są w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, a część z nich można oglądać w pałacowych wnętrzach Muzeum Czartoryskich w Puławach.
Opracowanie Grażyna Bartnik-Szymańska, adiunkt Muzeum Czartoryskich w Puławach
Fot. Grażyna Bartnik-Szymańska
